Było to pierwsze spotkanie konserwatorów, które podjęło próbę oceny tego okresu znaczonego zawiłymi i trudnymi dziejami Narodu Polskiego.

Konferencji towarzyszyła publikacja wydana pod redakcją Jerzego Jasieńki i Kazimierza Kuśnierza.

Poniżej zamieszczamy "Słowo wstępne" publikacji "90 lat Służby Ochrony Zabytków w Polsce".

Dekret Rady Regencyjnej z 31 października 1918 roku "o opiece nad zabytkami sztuki i kultury" prawnie usankcjonował społeczną opiekę nad kulturalnym dziedzictwem, mającą u nas bogatą tradycję i duże osiągnięcia. Jednocześnie określił odpowiedzialność i kompetencje na tym polu specjalistycznych organów administracji państwowej. Odtąd władzą konserwatorską pierwszej instancji stał się Wojewódzki Konserwator Zabytków, a drugiej minister, któremu powierzono szeroko pojęty zakres kultury*. Ten dzień został uznany jako początek budowy służby ochrony zabytków kultury narodowej odrodzonej Polski - po 123 latach od trzeciego rozbioru.

W tym roku mija 90 rocznica tamtego wydarzenia - obchodzimy więc piękny jubileusz, który jest świętem dla pracowników urzędów konserwatorskich centralnych, wojewódzkich, terenowych oraz samorządowych.

Jest to czas, w którym możemy powspominać dokonania naszych poprzedników - wybitnych konserwatorów zabytków - naszych nauczycieli oraz współpracowników związanych z ochroną zabytków. Możemy podjąć próbę oceny tamtego okresu, który naznaczony był burzliwymi dziejami Polski, mającymi radykalny wpływ na losy zabytków kultury narodowej, a także na losy ludzi, którzy je chronili i konserwowali. Ale możemy też, będąc uzbrojeni w doświadczenia tych 90 lat, dokonać oceny bieżącego stanu zasobu dziedzictwa kulturowego, a także oceny służb konserwatorskich, które owym zasobem zarządzają. Zobowiązani ponadto jesteśmy do wypracowania postulatów naprawczych oraz modernizujących zasady ochrony zabytków w następnych latach. Państwowa służba ochrony zabytków w okresie międzywojennym koncentrowała się na budowie systemu ochrony zabytków architektury, urbanistyki oraz zabytków ruchomych, choć w różny sposób.

Okres II wojny światowej był kataklizmem dla kultury narodowej. Zniszczone zostały miasta, obiekty i zespoły zabytkowe; najeźdźcy z zachodu i wschodu ograbili kraj z nieprzeliczonej liczby dzieł sztuki. Druga wojna światowa zebrała żniwo w postaci życia wielu tysięcy konserwatorów zabytków ogołacając kraj z potencjału intelektualnego i zawodowego, którego brakło po 1945 roku.

Dalszy czas w dziejach Polski to okres PRL, w którym ochrona zabytków zanotowała sukces w postaci odbudowy wielu zniszczonych miast i obiektów architektonicznych - tych ważnych i tych najważniejszych (np. Zamek Królewski w Warszawie), zaliczyła też porażki w postaci braku troski o poniemieckie zespoły i obiekty, będące zabytkami "niechcianymi", a także brak dbałości o własność prywatną w postaci obiektów i zespołów architektoniczno-urbanistycznych, które po "dekrecie" zostały odebrane ich właścicielom.

Po 1989 roku nastąpił kolejny etap w działalności PSOZ związany z nową sytuacją polityczno-gospodarczą Polski. Etap ten trwa do dzisiaj. Czy zabytki na tym skorzystały? Na to pytanie zapewne da odpowiedź Konferencja Jubileuszowa, która odbędzie się na końcu listopada w pięknej Kotlinie Jeleniogórskiej na zamku w Wojanowie - rezydencji pałacowo-ogrodowej, która jak wiele innych przeszła trudną drogę do czasu odzyskania świetności.

Jerzy Jasieńko
Kazimierz Kuśnierz

*B. Rymaszewski, Kształtowanie się ochrony zabytków w Polsce na tle europejskim (w:) O zabytkach. Opieka, ochrona, konserwacja, pr. zb., red. T. Rutkowski, Wyd. TONZ, Warszawa 2005, s. 25.